ԲՈՑԵՆԻ - PHLOX - ПЛАМЕННИК

Պատկանում Է կապտուկազգիների (Polemoniaceae) ընտանիքին։ Հայրենիքը հյուսիսային Ամերիկան Է (ԱՄՆ և Կանադա)։ Ֆլոքս բառը (Phlox) հունարեն է, որ նշանակում է բոց։ Հավանորեն այդ անունը տրվել է վայրի վիճակում աճող բարձրահասակ բույսերին, որոնք ունեն վառ կրականման, կարմիր ծաղիկներ։ Բոցենին բազմամյա խոտային բույս Է։ Այս ցեղն իր մեջ ընդգրկում Է 30 տեսակ։ Առատ ու երկարատև ծաղկող, սպիտակք վարդագույն, մանուշակագույն, բաց կապույտ և կարմիր ծաղիկների շնորհիվ բազմամյա ծաղկաբույսերի մեջ աչքի ընկնողներից Է։ Ծաղկաբույլերը հուրան կամ 10—40 սմ տրամագծով վահաններ են։ Ծաղիկներն ունեն մինչև 5 սմ տրամագիծք արձակում են թեթև դուրեկան բուրմունք։
Բույսերի բարձրությունը տատանվում Է 0,2—2,0 մ-ի սահմաններում։ Կան նաև փռվող, գետնատարած տեսակներ, որոնցից Է սիբիրական բոցենին (Ph. sibirica L.), որի բարձրությունը հասնում է 8—18 սմ, իսկ ծաղիկների տրամագիծը 1,5—2 սմ-ի։ Մշակության մեջ գլխավորապես հանդիպում են Ph. paniculata L., Ph. maculata L., Ph. divaricata L. տեսակները և մի շարք այլ սորտեր։ Ներկայումս ԱՍՄ-ում բոցենու պարտեզային սորտերի մեծ մասը առաջացել են Ph. paniculata L. և Ph. maculata L. ուշ ծաղկող տեսակների տրամախաչումից։ Բացի դրանից, մշակության մեջ հանդիպում Է բուն Ph. paniculata L. տեսակի սորտոը, որը համարվում Է կուլտուրական շատ սորտերի նախահայրը։ Վաղ ծաղկող տեսակներին Է պատկանում ճմային բոցենին (Ph. subulata L.)։ Այս տեսակի պարտեզային ձևերն ու հիբրիդները հաճախ կոչվում են ճմային բոցենի (Ph. setacea L.)։ Ցածր բույսեր են 10—15 սմ բարձրությամբ, խիտ աճելու շնորհիվ թողնում են ճմապատ տարածության տպավորություն։ Տերևները փոքր են, մախաթաձև, գորշ կանաչագույն։ Միմյանց մոտ աճած ծաղիկների ծաղկաբույլերը նմանվում են փոքրիկ վահանակի։ Ծաղկի գույնը սպիտակ Է, կենտրոնում կրում Է բաց վարդագույն, կարմիր, կամ մանուշակագույն աստղիկ։ Ծաղկում Է մայիս ամսին, երբեմն նաև երկրորդ անգամ հուլիս-օգոստոս ամիսներին։
Վաղ ծաղկող բոցենիներից է նաև Ph. divaricata L. տեսակը։ Դեկորատիվ պարտեզագործության մեջ լայնորեն մշակվում են մի շարք վաղ ծաղկող սորտեր, որոնք հիմնականում ստացվել են Ph. subulata L. և Ph. divaricata L. տեսակներից։ Այդ սորտերից մի քանիսը կարելի է օգտագործել ջերմատներում վաղ ծաղկեցման համար։ Ավելի ուշ, այսինքն ամառվա սկզբից ծաղկող բոցենիներից է Ph. Arendsi Hort-ը, որը հիբրիդային ծագում ունի և ստացվում Է վաղ ծաղկող Ph. divaricata L. և ուշ ծաղկող Ph. paniculata L. տեսակներից։ Բոցենին, որպես առաջնակարգ բազմամյա բույսերից մեկը, մշակվում Է թե՝ դեկորատիվ այգիներում, պուրակներում և թե՝ կտրած ծաղիկներ ստանալու համար, որոնք սովորաբար ջրի մեջ դիմանում են 7—8 օր։ Ավելի երկար պահելու նպատակով կարելի է պատրաստել զանազան լուծույթներ, որոնց մեջ բոցենու ծաղիկները բավական երկար կարող են դիմանալ։ Նման լուծույթւները կարելի է պատրաստել հետևյալ բաղադրություններով՝ ա) Երկու բաժակ ջրի մեջ լուծել ասպիրինի կամ սպիտակ ստրեպտոցիդի հաբի մասը։ Բ) Երկու բաժակ ջրի մեջ լուծել 3—3 հատ կալիումի պերմանգանատի փոքրիկ բյուրեղներ։ գ) Երկու բաժակ ջրի մեջ լցնել 2—3 կաթիլ քացախի էսենցիա կամ աղաթթու։
Դեկորատիվ պարտեզագործության մեջ բոցենիների տարբեր տեսակներն ու սորտերը օգտագործվում են զանազան ծաղկային խմբավորումներում, ազատ ոճի ձևավորումներում և այլն։ Մշակության մեջ բազմամյա բոցենու հիբրիդային ձևերն ու սորտերը շատ-շատ են, աակայն առավել մեծ չափով տարածված են ստորև նկարագրվող սորտերը: 1. Անյա Գագանովա - ծաղիկները խիտ են, մարջանագույն, կենտրոնում սպիտակ, վարդագույն ճառագայթվող խոշոր աստղիկով, 4,8—5,5 սմ տրամագծով։ Ծաղկաբույլերը խոշոր են, հարթ-գնդաձև։ Բույսի բարձրությունը հասնում Է 70 սմ-ի։ Ծաղկում Է հուլիսի սկզբներին։ 2. Բոտանիկ ն. Վ. Պավլով - ծաղիկները մուգ կապտամանուշակագույն են, կենտրոնում ճառագայթվող սպիտակավուն աստրղիկով, 4,2 սմ տրամագծով։ Ծաղկաբույլը խոշոր Է, խիստ, գնդակոնաձև։ Թուփը ծածկված Է խիտ տերևներով, բարձրռւթյունը հասնում Է 70 սմ֊ի։ Ծաղկում է հուլիսի վերջերից։ 3. Լյուդմիլա - ծաղիկները խիտ են, վառ կարմիր, 3,5 սմ տրամագծով, արևի տակ չեն գունաթափվում։ Ծաղկում է հուլիսի սկզբներին։ Բույսի բարձրությունը հասնում է 35—40 սմ-ի։ 4. Միչուրինեց - ծաղիկները սպիտակ են, թաց մանուշակագույն երանգավորումով, փայլուն, կենտրոնում մուգ մանուշակագույն աչիկով, 3,5 սմ տրամագծով։ Ծաղկաբույլը խիտ է, գնդակոնաձև։ Ծաղկում է հուլիսի երկրորդ կեսից։ Բույսի բարձրությունը հասնում է 66 սմ-ի։ 5. Պոդարոկ - ծաղխկները նարնջագույն են, փայլուն, մուգ մորագույն աչիկով, 3,5 սմ տրամագծով։ Ծաղկաբույլը խոշոր է, գնդակոնաձև։ Բույսի բարձրությունը հասնում է 75 սմ-ի։ Ծաղկում է հուլիսի կեսերից։ 6. Բելիյ շառ - ծաղիկները սպիտակ են, 4 սմ տրամագծով։ Ծաղկաբույլերը գնդաձև են։ Բույսի բարձրությունը հասնում է 80 սմ-ի։ Ծաղկում է հուլիսի սկզբներին։ 7. Կապրիզ - ծաղիկները վարդագույն են, փայլուն, կարմիր ճառագայթներով, 4,6 սմ տրամագծով։ Ծաղկաբույլերը կոնաձև են։ Բույսի բարձրությունը հասնում է 90 սմ֊ի։ Ծաղկում է սեպտեմբերի սկզբերին։ 8. Ուսպեխ - ծաղիկները մանուշակագույն են, խոշոր, 4,5 սմ տրամագծով, կենտրոնում սպիտակ աստղիկով։ Ծաղկաբույլերը նույնպես խոշոր են, գնդակոնաձև։ Բույսի բարձրությունը հասնում է 60 սմ-ի։ Ծաղկում է հուլիսի կեսերին։
Արտասահմանյան սորտերից ուշագրավ են Ձնագունդը, Օթելլոն, Դոնարը և այլն։ Բոցենին բազմանում է թփիկների բաժանումով, ցողունային ու արմատային կտրոններով, անդալիսով, սերմերով, ինչպես նաև տերևներով (տերևանութի բողբոջի հետ)։ Թփիկների բաժանումով բազմացումը ամենահեշտ ձևերից մեկն Է։ Բավական Է միայն թփիկը զգուշությամբ հանել, արմատավզիկը մաքրել հողից և այնուհետև ձեռքով կամ դանակի օգնությամբ բաժանել մասերի, յուրաքանչյուր մասի վրա թողնելով մի քանի բողբոջ։ Միաժամանակ պետք Է հեռացնել նաև բույսերի վնասված մասերը, որից հետո տեղափոխել և տնկել դաշտում։ Եթե բոցենու թուփը այս եղանակով բազմացնելիս առանձնապես շատ չի վնասվել, ապա նրա առանձին մասերը գարնանային բազմացման դեպքում կծաղկեն նույն տարվա ամռանը, միայն մի քիչ ուշացնումով։ Թուփը կարելի է բաժանել նաև մասնակիորեն, նրա մի մասը թողնելով տեղում, իսկ մյուս մասը տեղափոխելով և մի քանի նոր մասերի բաժանելով տնկել։ Այս դեպքում տեղում մնացած թփի դատարկ տեղը պետք է լցնել թարմ և պարարտ հող։ Նման պայմաններում բույսը 1—2 տարվա ընթացքում լրիվ վերականգնվում է։ Նույն թուփը նորից բաժանելու դեպքում անհրաժեշտ է հանել թփի հին մասը։
Բոցենին ցողունային կտրոններով կարելի է բազմացնել ինչպես գարնանը, այնպես էլ ամռանը աշնանը, սակայն ամենաբարձր արդյունք ստացվում Է գարնանային բազմացման դեպքում։ Այդ նպատակով աշնանը մայրական բոցենիները հողից հանելով տնկում են համապատասխան մեծության թաղարների մեջ և փոխադրում սառը ջերմատուն կամ ուղղակի ջերմատան դարակների վրա պատրաստած հողաշերտի մեջ։ Հունվարի սկզբին ջերմությունը բարձրացնում են, հասցնելով մինչև 10—12°-ի։ Առաջին ծիլերը երևալուն պես բույսերը թաղարներով տեղափոխում են ջերմատան ամենա լուսավոր մասը։ Կտրոնները վերցնում են, երբ շիվերի բարձրությունը հասնում Է 8—10 սմ-ի։ Շիվը կարում են առաջին զույգ տերևներից վեր, որպեսզի դրանց տերևանյութերից նոր շիվեր աճեն և մայրակը կարողանա պահպանել իր գոյությունը։ Կտրոնները կարելի է վերցնել նաև վաղ գարնանը, բաց գրունտում ձմեռող բույսերից։ Մթերված կտրոնները տնկելու համար բազմացման կամ սածիլման արկղերի հատակին անհրաժեշտ է լցնել մի շերտ թեթև, ջրաթափանց հող, իսկ դրա վրայից գետի մաքուր լվացած ավազ։ Վաղ գարնանը կտրոնները կարելի է արմաաակալեցնել ջերմոցներում, իսկ աշնանը նաև ջերմատներում։
Երբ կտրոններն արդեն արմատակալել են, անհրաժեշտ է դրանք կոփել, սովորեցնելով դրսի օդին, որից հետո տեղափոխել։ Հաջորդ տարվա գարնանը կտրոնները կարելի է տեղափոխել և տնկել մշտական տեղերում։ Կտրոնների արմատակալեցումը արագացնելու նպատակով կարելի է օգտագործել հետերոաուքսին կամ աճման փոշին։ Այդ նպատակով հետերոաուքսինի 50—100 միլիգրամը անհրաժեշտ է լուծել մեկ լիտր ջրի մեջ և պատրաստված կտրոնները իրենց երկարության 2/3 մասով իջեցնել 8—12 ժամ պահել այդ լուծույթի մեջ որից հետո թաթախել փայտածխափոշու մեջ և տնկել։ Բոցենին արմատային կտրոններով բազմացնելու ամենահարմար ժամանակը վաղ գարունն է։ Այդ նույն ժամանակ գրունտից հանվող բույսերի հաստ և առողջ արմատներից կտրում, վերցնում են 3—4 սմ երկարության կտրոններ և տնկում ջերմատներում, բազմացման արկղերի կամ կավաթասերի մեջ, որտեղ նախօրոք ավազախառն տորֆահող է լցված։ Երբ բույսը արմատակալում և արձակում է 10—15 սմ երկարության ընձյուղներ , դրանք նույնպես փոխադրում են, տնկելով բույսը բույսից 10—15 և շարքը շարքիից 15—20 սմ հեռավորության վրա։ Հաջորդ տարի արդեն բույսերը անհրաժեշտ է տեղափոխել իրենց հիմնական տեղը, տնկելով բույսը բույսից 30—35 սմ հեռավորության վրա։
Բազմացումը կարելի է կատարել նաև անդալիսով, որի համար բավական է բույսի ցողունին աչքերի տակից փոքրիկ վնասվածք հասցնել և հողը պահել խոնավ վիճակում։ Որոշ ժամանակ անց, ցողունը արմատակալելուց հետո, արդեն կարելի է կտրել, անջատել մայր բույսից և տնկել այլ տեղում, որպես ինքնուրույն բույս։ Սերմերով բազմացվում է գլխավորապես նոր սորտեր ստանալու նպատակով։ Ցանքը կարելի է կատարել աշնանը ուղղակի բաց գրունտում, կամ ջերմատնային և ջերմոցային պայմաններում վաղ գարնանը։ Ցանքի տեխնիկան և սածիլների խնամքը նույնն են ինչ որ միամյաներինը։ Ցանքից ստացված բույսերը նույն տարում աշնանը կարող են ծաղկել, սակայն որպեսզի բույսը առաջին տարում լավ ամրանա, ծաղիկները պետք է հեռացնել դեռ կոկոն վիճակում։ Սերմնաբույսերը անհրաժեշտ է տնկել սննդանյութերով հարուստ, պարարտ ու ջրաթափանց, հատկապես կավաավազային հողերում։ Բոցենու արմատային համակարգը հողի մեջ խոր չի թափանցում, այդ իսկ պատճառով էլ հողի մշակումը անհրաժեշտ է կատարել 25—30 սմ-ից ոչ խոր։ Գարնանային տնկումներին նախապատրաստվելու նպատակով անհրաժեշտ է հողը լավ մշակել, պարարտացնել աշնանից, յուրաքանչյուր քառակուսի մետրին տալով 1,0—1,5 դույլ կիսափտած գոմաղբ, 100—150 գ․ ոսկրալյուր, 150—200 գ․ փայտի մոխիր և 50—60 գ սուպերֆոսֆատ։
Բույսերը գրունտ են տեղափոխում գարնանը, մինչև ընձյուղների երևալը, ինչպես նաև աշնան սկգբներին, որպեսզի մինչև ցրտերի վրա հասնելը դրանք կարողանան արմատակալել և ամրանալ հողում, հակառակ դեպքում կարոդ են ցրտահարվել։ Ելնելով տարբեր սորտերի բիոէկոլոգիական առանձնահատկություններից, ինչպես նաև բույսերի բարձրությունից, ցածրահասակ սորտերը տնկում են բույսը բույսից 30—40 և շարքը շարքից 35—45 սմ հեռավորության վրա։ Բարձրահասակ բույսերի համար այդ տարածությունները համապատասխանաբար պետք Է կազմեն միջբուսայինը՝ 40—50, իսկ միջշարքայինը՝ 50-60 սմ։ Նման խտությամբ տնկած բույսերը նույն տեղում կարող են մնալ 3—4 տարի, իսկ երբեմն նույնիսկ ավելի։ Տնկելիս պետք Է աշխատել, որ բույսը ջրելուց հետո հիմնական արմատները հողի մակերեսից ցած լինեն 3—5 սմ, ավելի խոր տնկած բույսերը տալիս են երկրորդ կարգի արմատներ, որի հետևանքով բույսի աճումը դանդաղում Է, իսկ ցողունները կարող են չորանալ։
եթե բույսի կոճղարմատները չափից ավելի են չորացել-ցամաքել, ապա դրանք տնկելուց առաջ 10—12 ժամ անհրաժեշտ Է թողնել ջրի մեջ, նախօրոք մաքրելով-կտրատելով փտած, ջարդված կամ վնասված կոճղարմատները։ Բույսը տեղից-տեղ կարելի Է փոխադրել 3—4 տարին մեկ անգամ։ Բոցենին լավ Է տնկել արևոտ հողամասերում կամ թեթև կիսաստվերում։ Հետագայում անհրաժեշտ Է պլանտացիան հաճախակի փխրեցնել, քաղհան կատարել, օժանդակ սնուցում տալ, հեռացնել ծաղկաթափ եղած ծավկաբույլերը և չորացած ընձյուղները, պայքարել վնասատուների ու հիվանդությունների դեմ և այլն։ Կա նաև բոցենու միամյա տեսակը։