ԱՐՄԱՎԵՆԻՆԵՐ - PALMAE - ПАЛЬМЫ

Պատկանում են արմավենիների (Palmae) ընտանիքին։ Այս ընտանիքն իր մեջ ընդգրկում է 130 ցեղ, որոնց տեսակների ընդհանուր թիվը անցնում է 1700-ից։ Հիմնականում արևադարձային և մերձարևադարձա֊ձին բույսեր են։ Բնակարաններում որպես զարդ լինելուց բացի, որոշ արմավենիներ ամռանը օգտագործվում են նաև դեկորատիվայգիներում, զբոսայգիներում, պուրակներում ինչպես նաև ծաղկային ձևավորումներում։ Ըստ տերևաթիթեղի կառուցվածքի, արմավենիները բաժանվում են երկու խմբի. փետրաձև տերևավորներ՝ ֆենիկս, կոկոս, կետիա և այն, և հովհարաձև տերևկիրներ՝ խամերոպս, պրրիտչարդիա, լատանիա և այլն։ Իրենց հայրենիքում այդ բույսերը շատ փարթամ են։ Կան տեսակներ, որոնց տերևների երկարությունը հատսնում է 15, իսկ լայնությունը' 2 մ-ի։ Արմավենիների որոշ տեսակներ մեզ մոտ, սենյակային ու ջերմատնային պայմաններում բավական լավ են աճում։ Կովկասում, Սև ծովի ափերին շատ արմավենիներ մշակվում են ուղղակի բաց գրունտում, տալով ցանքի համար պիտանի հասուն սերմեր։
Բազմացվոսմ են գլխավոիապես սերմերով, սակայն որոշ տեսակներ կարելի է բազմացնել նաև արմատածիլերով, ինչպես, օրինակ՝ խամերոպսը։ Ջերմատներում ցանքը կատարվում են բազմացման արկղերում կամ 12—15 սմ խորություն ունեցող թաղարներում, 25-30° ջերմության պայմաններում, իսկ բնակարաններում' միայն թաղարներում։ Ցանքի համար օգտագործվում է հատուկ հողախառնուրդ, կազմված 2 մաս թեթև ճմահողից, 1 մաս տերևա հողից, 1 մաս տորֆահողից և 1 մաս խոշորահատիկ ավազից։
Սերմերը քանելուց հետո, ձեռքի տախտակյա փոքրիկ տոփանիչով պետք է դրանց սեղմել նըստեսնել հողի մեջ, որից հետո ծածկել բարակ հողա շերտով։ Տարբեր տեսակների սերմերը սովորաբար ծլում են տարբեր ժամկետներում' 1-ից մինչև 3 ամսվա սահմաններում։ Սակայն որոշ տևսակների ծլման համար ավելի երկար ժամանակ Է պահանջվում։ Այսպես, օրինակ, Յուբեա արմավենու սերմերի ծլումը տևում Է մեկ տարուց ավելի։ Այդ սերմերը անհրաժեշտ Է թեթևակի սղոցել, առանց սաղմին վնաս տալու։ Թարմ սերմերը շուտ են ծլում և դրանց ծլողունակության տոկոսը անհամեմատ բարձր Է։ Ցանքը կատարելուց անմիջապես հետո բազմացման արկղը անհրաժեշտ է ծածկել ապակյա շրջանակով, իսկ թաղարը' ուղղակի ապակիով։ Ի դեպ, կարելի է ծածկել նաև անթափանցիկ առարկայով, քանի որ սերմերը ծլման համար լույսի կարիք չեն զգում։ Ոռոգման ջրի ջերմությունը 25—30°-ից ավելի չպետք է լինի։ Ջրելուց 15—20 րոպե հետո ցանքը նորից պետք է ծած֊կել: Ծլած բուսակները կարիք չկա շատ երկար պահել նույն տեղում։ Դրանք պետք է փոխադրել համապատասխան չափի փոքր թաղարների մեջ։ Փոխադրման ժամանակ բուսակները շատ զգուշությամբ պետք է հանել հողից, որպեսզի նորածիլ արմատը չվնասվի և չանջատվի նաև վրայի սերմը, որը դեռ միառժամանակ պետք է գալիս նորածիլ բոսակի սնման համար։ Տնկումը պետք է կատարել զգույշ։ Տնկման համար օգտագործվում է նույն հողախառնուրդը, ինչ որ ցանքի համար։ Հողը թաղարի մեջ լցնելուց հետո, մեկ երկու անգամ թաղարը պետք է կամաց խփել հատակին, որպեսզի արմատների շուրջը եղած դատարկ տարածություններր հողով լցվեն։ Այնուհետև բութ մատներով ամանի եզրերից գգռւշությամբ հողը թեթևակի սեղմել ամրացնել։Ջերմատանը արմավենու բուսակները խորհուրդ է տրվում տեղավորել արեգակի ճառագայթներից հեռու, լուսավոր անկյուններում, որտեղ բարձր է օդի հարաբերական խոնավությունը և ջերմությունը 22—25°-ից ցածր չէ: Երևանի պայմաններում արմավենիներր մայիս ամսից կարելի է դուրս բերել և տեղավորել պարտեզում։ Որոշ տեսակներ, ինչպիսիք են լատաինան կենտիան և այլն, դրսում իրենց լավ են զգում միայն կիսաստվերում և ստվերում։ Փյունիկյան արմավենին և խամերոպսը առանց վնասվելու կարող են աճել արևի ուղիղ ճառագայթների տակ, որի շնորհիվ այդ բույսերը կարելի է օգտագործել զանազան ծաղկային ձևավորումներում։ Արմավենիների աճումը ուժեղացնելու նպատակով գարնան և ամռան ընթացքում մի քանի անգամ պևտք է սնուցում տալ գոմաղբից կամ թռչնաղբից պատրաստված հեղուկով, յուրաքանչյուր դույլ ջրին խաոնելով 0,2 լ թռչնաղբ և 0,5 լ գոմաղբ։ Խոնավասեր արմավենիները, որոնք պահվում են ստվերում, օրական մի քանի անգամ պետք է ցողել գոլ ջրով։ Խորհուրդ է տրվում արմավենիներր ամռանը ջրել առատ և հաճախակի՝ օրական երկու անգամ գոլ ջրով, իսկ ձմռանը' համեմատաբար քիչ և չափավոր։ Աշնանը, ցրտահարություններից առաջ, արմավենիները պետք է փոխադրել ներս և պահել համապ ատասխան ջերմության պայմաններում։ Եթե ֆենիքս ոոբելինեն, Վեդդելի կոկոաը և մի շարք այլ արմավենիներ ձմռան ընթացքում պահանջում են 14°-ից ոչ պակաս ջերմություն, ապա խամպերոպսը, տրախիկարպուսը և մի շարք այլ տեսակներ իրենց շատ լավ են զգում 10-12° ջերմության պայմաններում։
Սենյակայինպայմաններում մշակվող արմավենիների տերևների վրա հաճախ դեղնագույն խալեր են առաջանում, որը օդի հարաբերական խոնավության պակասի արդյունք է։ Այդ անցանկալիերևույթը կանխելու նպատակով խորհուրդ է տրվում բույսը հաճախակի ցողել գոլջրով։ Պետք է աշխատել, որ բույսը ջրելու և ցողելու ժամանակ աճման կոնի մեջ ջուր չլցվի, այլապես ջուրը երկար ժամանակ մնալով կարող է աճման կոնի նեխում առաջացնել, որից բույսը հաճախ ոչնչանում է։ Միայն լրիվ չեն ոչնչանում այն տեսակները, որոնք արմատածի լեր են արձակում։ Արմաւվենիների տերեների ծայրերը հաճախ չորանում են։ Ռրրանք հեռացնելիս պետք է աշխատել չվնասել առողջ հյուսվածքը։ Վնասված տերևների հեռացման ամենալավժամկետը վաղ գարունն է, երբ դեռ չի սկավել բույսի բուռն աճումը։ Վերատնկումը կաւտարվում է վաղ գարնանը, ընդորում՝ երիտասարդ բույսերը տարին մեկ, իսկ հասակավորները' 2—5 տարին մեկ անգամ։ Վերատնկման ընթացքում միաժամնակ պետք է հեռացնել փտած, հիվանդ կամ վնասված արմատն երբ, վերքերը ծածկելով փայտածուխի փոշով։ Վերատնկման համար հողախառնուրդ պատրաստելիս խորհուրդ է տրվում վերցնել 2 մաս ճմահող, 1 մաս տերևահող, 2 մաս տորֆահող, 1 մաս փտած գոմաղբ և 1 մաս ավազ։ Տարիքավոր արմավենիներր վերատնկելիս այդ հողախառնուրդին անհրաժեշտ է ավելացնել նաև սովորական կավահող։ Վերատնկելուց հետո բույսերը պետք է տեղափոխել ջերմատուն կամ բնակարան և տեղավորել ստվերում: Քանի դեռ արմավենիները չեն արմատակալել, ջերմությոընը 20°-ից պակաս չպետք է լինի։ Հիվանդ և թույլ աճող բույսերը վերատնկելիս անհրաժեշտ է վերցնել նախկինի համեմատությամբ ավելի փոքր թաղարներ։ Այժմ ծանոթանանք արմավենիների ամենատարածված և հայտնի տեսակների հետ։ Ֆենիքս արմավենիներից մշակության մեջ լայնորեն տարածված է ֆենիքս դակտիլիֆերա(Phoenix dactylifera L.) սովորական խուրմա տեսակը։Իր հայըենիքում՝ Արաբիայի և Սահարայի օազիսներում բարձրությունը հասնում է 20—40 մ-֊ի։ 40—80 հատ փևտրավոր, մուգ կանաչ տերևները աճում են բույսի գագաթին և ունեն 2—3 մ երկարություն։ Սովորաբար ծաղկում է սկսած 6 տարեկան հասակից։ Տեղացիները օգտագործում են պտուղները, բույսի հյութից խմիչք են պատրաստում, բունը օգտագործում են որպես շինանյութ, տերևների ջղերը՝ ճոպաններ, թոկեր, պարկեր գործելու համար և այլն։ Թուրքմենստանիհարավում (Կազլ-Արտեկում) մշակվում է բացգրունտում։ Կոկոսյան արմավենիներ: Լայնորեն հայտնի է Cocos nucifera տեսակը, որի պտուղները (ընկուզները) ուտվում են։ Դրանք բավական խոշոր են. սննդարար, լցված բուսական կաթով։ Կեղևը կազմված է մանրաթել, ամուր թաղանթից։ Կոկոսի յուղից պատրաստում են օճառ: Օգտագործում են նան պտղի թաղանթն ու բույսի տերևները։ Հայրենիքը Հարավ-արևելյան Ասիան և այդ շրջանի Խաղաղ օվկիանոսյան կղզիներն են։ Բարձրաբուն և խոշոր սաղարթով բույս է։ Մեծ դժվարությամբ է աճեցվում ջերմատնային պայմաններում։ Մշակության մեջ հաճախ հանդիպում է C. Weddeliana H. Wendl. տեաակը, որը բավական դիմացկուն է և մեզ մոտ ջերմատնային պայմաններում իրեն շատ լավ է զգում։ Կարճահասակ, փոքր, աղեղաձև, նեղ տերևավոր բույս է, տերևների վերին մակերսը փայւլուն-կանաչավուն է, իսկ հակառակ կողմը՝ փայլատ, գորշ արծաթագույն։ Հայրենիքը Բրազիլիան է և աճում է այնպիսի հողերում, որտեղ գրունտային ջրերը բարձր չեն։ Այս տեսակետից ուշադրություն պետք է դարձնել կիսատակառներից և թաղարներից ավելորդ ջրի հեռացման վրա, քանի որ դրա խափանման հետևանքով բույսը կարող է լրիվ ոչնչանալ։ Ձմռանը բույսը պահվում է ջերմատան լուսավոր և տաք մասերում՝ 18 -20° ջերմության պայմաններում։ Ամռան ընթացքում լավ է աճում կիսաստվերում, արևի ուղիղ ճառագայթ ներից հեռու։ Տնկման համար հողախառնուրդ պատրաստելիս խորհուրդ է տրվում վերցնել 1 մաս կավաճմահող, 1 մաս տերևահող և 0,5 մաս խոշորահատիկ ավազ։ Այլ տեսակներից ուշագրավ է C. australis Mart.-ը, ոըի բավարար աճման համար պահանջվում է բարձր ջերմություն և խոնավ մթնոլտ։ Կենտիաների ցեղին (kentia) պատկանող տեսակներից առավել աչքի ընկնողներից է Բելմուբի կենտիան (K. Belmoreana F. Muell.— Howea Belmoreana Becc.), որի տերևները թեթևակի հակված են դեպի ներքև։ Այս տեսակին նման է Ֆորստերի կենտիան (K.Forsteriana Moore et F. Muell.— Howea Forsteriana Becc.), որի տերևներն ավելի երկար են և քիչ կորացած։ Հովհարատերևավոր արմավենիներից մեծ ժողովրդականություն է վայելում լատանիան.սրալավագույն տեսակներից է Latania borbonica Lam. Livistona sinensis Mart.-ը որի տերևները շատ խոշոր են, մինչև 1-մ տրամագծով։ Աչքի է ընկնում նաև. australis Mart.-ը՝ որը երբեմն անվանվում է Corypha australis R. Br: Պրիտչարդիան (Pritchardia) նույնպես հովհարատերևավորներից է, այն միաժամանակ անվանվում է նաև վաշինգտոնիա, ունի ծալքավոր, մուգ կանաչ տերևներ։ Սրա P. filamentosa Hort.—Wachingtonia filifera H.Wendll. տեսակի տերևները թելիկավոր են, որի շնորհիվ բույսը բավական գեղեցիկ տեսք ունի: Խամերոպսը (Chamerops) հովհարատերևավոր արմավենիների. խմբի մեջ միակն է, որ վայրի վիճակում աճում է Եվրոպայի Հարավային երկրամասում: Այս ցեղի աչքի ընկնող ներկայւսցուցիչներից են Ch. excelsa Tnbg., Ch. gracilis, Ch. humils L. տեսակները. վերջինը տալիս է արմատածիլեր։ Խամերոպսներր բավական ցրտադիմացկուն են, ձմռանր պահվում են սառր ջերմատներում։ Տրախիկարպոսը (Trachycarpus) նույն հովհարատերևավորներից է։ Այս արմավենու ներկայացուցիչներից աչքի են ընկնում Tr.excelsa և Tr. Fortunei տեսակները։ Փյունիկը (Phoenix) հանրահայտ և ամենասիրված արմավենիներից է, նրա մի շարք տեակներր մշակության մեջ հանդիպում են ամենուրեք։ Բույսի փետրաձև տերևները փորակավոր են, խորը ակոաված, երկտակ ծալվածիտպավորություն թողնում։ Դրանք երկու կողմից դասավորված են տերևակոթունի համարյա ամբողջ երկայնքով, իսկ ներկայացուցիչներից ամենամեծ ժողովրդականություն վայելողր պտղատու արմավենին է (Ph. dactylifera L.): Զուտ դեկորատիվ նշանակություն ունեցող արմավենիներից արժե հիշատակել կանարյան փյունիկը' (Ph. canariensis Hort.), որի տերևները համարյա ուղիղ են, համեմատաբար կարճ, փետուրները, կոթունների վրա դասավորված են խիտ։
Փյունիկ ռեկլինատայի (Ph. reclinata Jacq.) դեպի զանազան կողմեր տարածված տերևները կորացած են աղեղնաձև։ Բույսը մյուս տեսակներից հեշտությամբ կարելի է տարբերել իր տերևակոթերի և փետուրների կենտրոնական ջղերի սպիտակավուն փառով։ Փյունիկ սիլվեստրիսը (Ph. silvestris) թփանման տեսք ունի, քանի որ արմատավզիկի մոտից արմատածիլեր են աճում։ Ամենագեղեցիկ փյոնիկներից մեկը ռոբելինին է (Ph. Robelini) փառով։ Փյունիկսիլվեստրիսը(Ph. silvestris) թփանման տեսք ունի, քանի որ արմատավզիկի մոտից արմատածիլեր են ա ճում։ Ամենագեղեցիկ փյոնիկներից մեկը ռոբելինին է (Ph. Robelini O’Brien), որը փոքր է, սաղարթախիտ, բաղկացած է շատ նուրբ տերևներից։ Փյունիկ տենուիսի (Ph. tenuis Versh.) տերևները չափազանց նուրբ ենք կանգնած են համարյա ուղիղ դիրքով, փետուրները տերևակոթի վրա նստած են hամեմատաբար շատ նոսր։