ՎԱՐԴԱԿԱԿԱՉ - TULIPA - ТЮЛЬПАН

Պատկանում Է շուշանազգիների ընտանիքին։ Թե որ ժամանակից և որ երկրում Է սկսվել այս բույսի մշակությունը, ստույգ հայտնի չԷ։ Հայտնի է միայն, որ XV դարում այքն Իրանից Թուրքիա է տարվել և աճեցվել սուլթանի այգիներում։ Վարդակակաչը այնքան է դուր եկել բռնակալին, որ նա ի պատիվ այդ բույսի հատուկ տոն է նշանակել։ 1559 թվականին վարգակակաչը մուտք Է գործել Գերմանիա, իսկ XVII դարի սկզբներին նաև Հոլանդիա։ 1634—1637 թթ․ Հոլանդիայի մի շարք քաղաքներում վարդակակաչի առևտուրը այնպիսի չափերի Է հասել, որ Ալկամարա քաղաքի շուկայում նույնիսկ 3-րդ սորտի սոխուկի համար ոմն ծաղկասեր տվել Է մի կառք՝ իր երկու ձիերով։
Պատմության մեջ հայտնի Է, որ սև գույնի վարդակակաչ աճեցնելու առթիվ 1637 թվականին Հաարլեմ քաղաքում մեծ տոնակատարությանն Է տեղի ունեցել։ Ներկայումս մշակության մեջ ամենուրեք կարելի Է հանդիպել վարդակակաչների բազմ աթիվ արժեքավոր սորտերի։ Սովետական Միության մեջ առաջին անգամ վարդակակաչների նորագույն սորտերի մասսայական տնկումները կատարվել են 1935 թվականին (Ցուժնիե կուլտուրի) սովխոզում։ Վարդակակաչների պարտեզային ձևերից շատերը գլխավորապես առաջ են եկել Gesnerina L. և T. suaveolens Rth. (հոտավետ վարդակակաչ) տեսակներից: Միջին Ասիայում վայրի վիճակում աճում են վարդակակաչի այնպիսի տեսակներ, որոնք իրենց դեկորատիվ առանձնահատկություններով ոչ միայն չեն զիջում կուլտուրական սորտերին, այլ երբեմն նույնիսկ գերազանցում են նրանց։
Ըստ բույսի բարձրության, ծաղկի կառուցվածքի ու գունավորման, ինչպես նաև ծաղկման ժամանակաշրջանի տևողության, վարդակակաչները բաժանվում են մի քանի խմբերի։ Մշակության մեջ ամենաշատ տարածված սորտերը պատկանում են հեաևյալ խմբերին։ Դարվինյան վարդակակաչների խումբ: Բարձրությունը հասնում Է 90 սմ-ի, պատկանում է ուշ ծաղկողներին։ Ջերմատներում վաղ ծաղկեցման համար պիտանի չեն, մշակվում են կտրած ծաղիկներ ստանալու և ձևավորումներում օգտագործելու նպատակով։ Տրիումֆ վարդակակաչների խումբ: Բարձրությունը հասնում Է 70 սմ-ի, ծաղիկները խոշոր են վաղ ծածկող։ Ջերմատներում կարելի Է ենթարկել վաղ ծաղկեցման այս խումբը ստացվել Է դարվինյան վարդակակաչներից սելեկցիայի միջոցով։ Բիզար վարդակակաչների խումբ: Բարձրությունը հասնում Է մինչև 60 սմ-ի, օգտագործվում են ծաղկային ձևավորումներում և կտրած ծաղիկներ ստանալու նպատակով։ Լիաթերթ վարդակակաչների խումբ: Ընդգրկում Է բոլոր լիաթերթ սորտերը, որոնց բարձրությունը հասնում Է մինչև 50 սմ-ի։
Հայրենական սորտերից ուշագրավ են հետևյալները Դիոգեն, Գրացիան, Ռուսկիյ բոգատիրը, Ռադուժնիյ և Ֆոնարիկը։ Դիոգենի ծաղիկները բազմաթերթ են, վառ կարմիր գույնի, պսակաթերթիկները թեթև ծալազարդված և ոլորված են։ Գրացիայի ծաղիկները մաքուր սպիտակ են, միաթերթ, շքեղ կառուցվածքով, պսակաթերթիկները սրածայր են թեքված դեպի ներքև։ Ռուսկի բոգատիրի ծաղիկները բաց մանուշակագույն են, մանր սպիտակ խալերով, խիտ լիաթերթ, պսակաթերթիկերը նեղ են, երկարավուն, ծաղկակոթունի վրա երբեմն աճում է հինգ ծադիկ։ Այս երեք սորտերն էլ ստացել է սելեկցիոներ Ա․ Ի. Տյուտյուննիկովը։ Ռադուժնիյի ծաղիկները շատ խոշոր են, ունեն մուգ մորակարմիր երանգ, ներքևի մասը ծիածանագույն,դեղնականաչ կամ կապտամանուշակագույն է։ Ծաղիկները բացվում են երկար ցողունների վրա, պսակաթերթիկների երկարությունը հասնում է մինչև 7,5 սմ-ի, առէջքների թելիկները սպիտակ են, փոշապարկերը սև։ Ֆոնարիկի ծաղիկներն ունեն վառ կարմիր գույն, պսակաթերթիկների ծայրերը կլոր են, տակից մինչև կեսը վառ կրակագույն, դեղին գունավորումով, պսակաթերթիկների երկարությունը հասնում է 5—6,5 սմ-ի։ Այս վերջին սորտերի հեղինակը սելեկցիոներ Զ․ Ւ․ Լուչնիկն է։
Վարդակակաչները լավ աճում ու փարթամորեն ծաղկում են փտած գոմաղբով պարարտացրած թեթև կավաավազային հողերում։ Այդ նպատակով մեկ քառակուսի մետրին սովորաբար տրվում Է 15—20 կգ գոմաղբ խառնած 50—100 գ սուպերֆոսֆատի հետ։ Հողի մշակությունը անհրաժեշտ Է կատարել 20 սմ֊ից, ոչ պակաս խորությամբ։ Սոխուկները բաց գրունտում տնկում են օգոստոսի երկրորդ կեսից մինչև սեպտեմբերի երկրորդ կեսը։ Ելնելով տարբեր սորտերի կենսաբանական առանձնահատկություններից, սոխուկները պետք է տնկել մեկը մյուսից 15—25 սմ հեռավորության վրա։
Հաշվի առնելով հողի կազմությունը և սոխուկների վաղ կամ ուշ ծաղկումը, տնկման խորությունը սահմանվում է 8—15 սմ։ Ուշ ծաղկող սոխուկները սովորաբար ավելի խորն են տնկում, քան վաղ ծաղկողները։ Մանր սոխուկները, տորոնք դեռ ծաղկաման ենթակա չեն, տնկում են 4—8 սմ խորությամբ և 5-10 սմ միջբուսային տարածությամբ։ Մինչև վարդակակաչների ծաղկումը, անհրաժեշտ է կատարել մեկից֊երկու օժանդակ սնուցում, յուրաքանչյուր քառակուսի մետրին 10 սուպերֆոսֆատի և 5֊ական գ․ կալիումական աղի ու ամոնիակային սելիտրայի Հաշվով։ Առաջին օժանգակ սնուցումը տրվում է, երբ բույսը հասնում է 3—5 սմ բարձրության։ Երկրորդ սնուցումը տրվում է կոկոնների կազմակերպման նախօրյակին, հիմնականում օգտագործելով խոշոր եղջերավոր անասունների գոմաղբից պատրաստված կոյաջուր, որը նախօրոք նոսրացնում են 1:4 հարաբերությամբ, խառնելով ջրի հետ։ Այդ խառնուրդի ամեն 1 դույլին ավելացնում են 10 գ սուպերֆոսֆատ և 5 գ կալիումական աղ։
Մինչև ծաղկումը պլանտացիան պետք է լավ քաղհանել, հողը փխրեցնել և ձեռքով զգուշությամբ հեռացնել սոխուկների կողքին աճած մոլախոտերը։ Եթե հողը չոր է, անհրաժեշտ է անպայման ոռոգել 1—2 անգամ։ Ծաղկումից Հետո ընդհանրապես պլանտացիան ջրելու կարիք չկա, քանի որ այդ ժամանակամիջոցում սկսվում է սոխուկների հասունացման բուռն պրոցեսը և սկսում են ձևավորվել ծաղկաբողբոջները։ Ինչպես հայտնի է, զարգացման այս փուլում պահանջվում է սակավ խոնավություն։ Սակայն մեր պայմաններում երբեմն ոռոգման կարիք է զգացվում, քանի որ այդ ժամանակ եղանակը խիստ չորային է, անձրևներ չեն լինում և օդի ջերմաստիճանը խիստ բարձր է։ Հողից սոխուկները կարելի է հանել ամեն տարի կամ 2—3 տարին մեկ անգամ։ Երբ բույսի տերևները սկսում են դեղնել, չորանալ, որը տեղի է ունենում մոտավորապես հուլիս ամսին, անհրաժեշտ է սոխուկները հանել հողից, չորացնել ստվերում, որից հետո մաքրել չորացած տերևների և արմատների մնացորդսերից։ Այնուհետև տեսակավորելով ըստ մեծության և որակի, դասավորել արկղերում և պահեստավորել սառը նկուղներում, ուր սոխուկները մնում են մինչև տնկումը, այսինքն օգոստոսի երկրորդ կեսը կամ սեպտեմբերի վերջերը։
Վարդակակաչը բազմացվում է սոխուկներով և սերմ երով։ Սովորաբար յուրաքանչյուր մայր սոխուկ տալիս է 3—10 փոքրիկ սոխուկներ։ Դա կախված է սորտերից և ագրոտեխնիկայից։ Սերմերով բազմացումը կատարվում է միմիայն նոր սորտեր ստանալու նպատակով։ Ցանքը կատարվում է սերմնահավաքից անմիջապես հետո, ուղղակի գրունտում, մարգերի մեջ կամ ցանքարկղերում։ Ցանքից ստացված բույսերը ծաղկում են 4— 5֊րդ տարում։ Որոշ դեպքերում ծաղկումը մի քիչ երկարաձգվում է։ Վարդակակաչները ամենավաղ ծաղկող բույսերի մեջ առանձնահապտուկ տեղ են գրավում։ Որոշ սորտեր ջերմատներում կարող են ծաղկել նույնիսկ դեկտեմբեր ամսին։ Օրինակ Կրատերը կարմիր նարնջագույն, Դյուկը կարմիր, Պրեզերպինան կարմիր բալագույն ծաղիկներով և այլն։
Վարդակակաչների Վաղծաղկեցման տեխնիկան նույնն է, ինչ որ հակինթինր և նարգեսինը։ Սոխուկների տնկումը կատարվում է օգոստոսի վերջերից և փոքր ընդմիջումներով տևում մինչև հոկտեմբեր։ 11֊ից 13 սմ֊անոց յուրաքանչյուր թաղարի մեջ սովորաբար տնկում են 3—5 հատ առողջ, խոշոր սոխուկներ։ Պետք է օգտագործել հիմնականում փափուկ ավազախառն հողախառնուրդ։ Բացի վաղ ծաղկեցման նպատակներից, վարդակակաչները կարելի է օգտագործել նաև վաղ գարնանային ծաղկային ձևավորումներում և կտրելու ծաղիկ ստանալու համար։ Շնորհիվ ծաղիկների բազմազան ու հարուստ գունավորման, միայն վարդակակաչներով կարելի է ստանալ շատ հետաքրքիր ու բարձր դեկորատիվ ծաղկային ձևավորումներ։