ԹՐԱՇՈՒՇԱՆ - GLADIOLUS - ГЛАДИОЛУС

Պատկանում է հիրիկազգիների ընտանիքին։ Հայրենիքը Աֆրիկան, Հարավային Եվրոպան է։ Կոճղեզավոր խոտաբույս է, երկար, երբեմն մինչև 1 մ երկարություն ունեցող թրանման տերևներով և խոշոր, բազմերանգ ծաղկաբույլերով։ Ծաղկակիր ցողունը երբեմն կարող է հասնել 0,6-ից մինչև 2,0 մ բարձրության։ Դա կախված է սորտից և աճման պայմաններից։ Ծաղկաբույլերում ծաղիկների թիվը տատանվում է 6-22֊ի սահմաններում, որոնց տրամագիծը երբեմն անցնում է 10—25 սմ֊ից։ Ծաղկի գույները խիստ բազմազան են` սպիտակ, կարմիր, ծիրանագույն, կապտագույն, նարնջագույն, մանուշակագույն, դեղին-ոսկեգույն, երկնագույն և այլն։ Կան սորտեր, որոնց պսակաթերթիկները գեղեցիկ, կոնտրաստային նախշեր կամ խաչեր են կրում։ Հանդիպում են նաև սորտեր, որոնց ծաղիկների պսակաթերթերը ծալազարդված, ալիքավորված կամ ծոպերիզավորեն։
Խոշորածաղիկ թրաշուշաններն առաջին անգամ աճեցվել են 1837 թվականին` Բելգիայում, Դ. Արենբերգի այգեգործական տնտեսությունում։ Այնուհետև դրանք բազմացվել ու տարածվել են 1846 թվականին Լուի-Վան Գուտտ-ի Գենտյան ֆիրմայի միջոցով` "Գլադիոլուս գանդավենզիս" անվան տակ (Gl. gandavensis)։ Թրաշուշանների այդ նոր ցեղը ստացվել Է վայրի կարմիր (Gl. cardinalis) և դեղին (Gl. psittacinus) թրաշուշանների խաչասերումից։ Դրանք իրենց նախորդներից տարբերվում են ծաղիկների թե գույներով և թե մեծությամբ։ 1848 թվականին Անգլիայում Էլ սկսեցին աճեցնել նոր ցեղի թրաշուշան, խոշոր, վառ կարմիր ծաղիկներով, որը անվանեցին Գլադիոլուս Բրենխլիենզիս (Gl. Brenchliensis), Բրենխլեյ քաղաքի անունով։ Հետագայում, 1885 թվականին ֆրանսիական Նանսի քաղաքում, հայտնի ծաղկեգործ Լեմուանը աճեցրեց թրաշուշանների նոր ցեղ շատ խոշոր ծաղիկներով, որոնց ներքին պսակաթերթիկները կրում էին երկարավուն խալեր։ Այդ ցեղը կոչվեց Լեմուանեյ (Lemoinei)։ Մի քանի տարի հետո Լեմուանը աճեցրեց նոր, ավելի խոշոր ծաղիկներ ունեցող թրաշուշանների ցեղ, անվանելով այն Նանցիանուս (Gl. nancianus)։
Հհմնականում այս չորս ցեղերին պատկանող թրաշուշանների սորտերից և այլ վայրի տեսակների խաչասերման միջոցով են ստացվել ժամանակակից խոշոր թրաշուշանները։ Բացի այդ չորս հիմնական ցեղերից, գերմանացի ծաղկեգործ Մաքս Լեխտլին աճեցրեց թրաշուշանների մի այնպիսի նոր ցեղ, որը իրավամբ կարելի Է համարել գոյություն ունեցող թրաշուշանների մեջ ամենալավերից մեկը։ Սակայն այդ բույսը ներմուծվեց Ամերիկա, որտեղ տեղացի ծաղկեգործ Չայդլսին բազմացնելով այն տարածեց երկրում և ուրիշի կողմից ստացված այդ թրաշուշանը անվանեց իր անունով (Gl. Childsi):
Տարբեր տեսակների և սորտերի խաչաձևման միջոցով ներկայումս ստացվում են դեկորատիվ բարձր արժանիքներով օժտված թրաշուշաններ, որոնք աչքի են ընկնում բույսի բարձրությամբ, ծաղկման շրջանի երկարատևությամբ և այլն։
Այդ տեսակետից հսկայական աշխատանք են կատարել նաև մեր երկրի սելեկցիոներներըՏ, որոնք ստացել են թրաշուշանների բազմաթիվ նոր սոթտեր։ Վասիլիյ Տյոբկին սորտի բույսի բարձրությունը հասնում է 160 սմ֊ի։ Ծաղկակիր ցողունը, որը անցնում է 90 սմ֊ից, իր վրա կրում է 20—21 խոշոր ծաղիկներ՝ 15 սմ-ից ավելի տրամագծով։ Ծաղիկն ունի սաղմոնակարմրավուն երանգ, երիզավորված է Բաց մանուշակագույն շերտով, իսկ երախը շրջապատված է գեղեցիկ խալերով։ Օգնի Ցիմլյանսկիե սորտի բույսի բարձրությունը հասնում է 1,2 մ-ի, ծաղկակոթունը 60 սմ Է, իր վրա կրում Է 22 կոկոն, ծաղիկները խոշոր են, 15 սմ տրամագծով, ունեն բաց կարմիր գույն։ Ներքին պսակաթերթիկներն ավելի մուգ են, կենտրոնում բաց նրբագծերով։ Չայկովսկի սորտի բույսի բարձրությունը հասնում Է 1,5 մ֊ի, ծաղկակոթը 70 սմ Է, իր վրա կրում Է մոտավորապես 20 կոկոն, ծաղիկները խոշոր են, 15 սմ տրամագծով, փայլուն են, դեղին նարնջագույն, ներքևի պսակաթերթիկները կրում են վառ կարմիր, նարնջագույն խալեր, յոթ հատ ծաղիկ բացվում են միաժամանակ։ Կրասնայա զվեզդա սորտի բույսի բարձրությունը հասնում Է 1,55 մ֊ի, ծաղկակոթունը 55 սմ Է, իր վրա կրում Է 18 կոկոն, որոնցից 5֊ը բացվում են միաժամանակ, ծաղիկները խոշոր են, 15 սմ տրամագծով, ունեն կարմիր գույն, կենտրոնում կարմինա֊կարմիր նրբերանգով։ Ադմիրալ Նախիմով սորտի բույսի բարձրությունը հասնում Է 1,75 մ֊ի, ծաղկակոթունը 65 սմ Է, իր վրա կրում Է, 17 կոկոն, որոնցից 5—6֊ը բացվում են միաժամանակ․ ծաղիկները խոշոր են, 16 սմ տրամագծով, ունեն մորու գույն։ Արկտիկա սորտի բույսի բարձրությունը հասնում Է 1,6 մ֊ի, ծաղկակոթունը 70 սմ Է, իր վրա կրում Է 19 կոկոն, որոնցից 4-5֊ը բացվում են միաժամանակ. ծաղիկները Բաց վարդագույն են։ Կրասնայա Մոսկվա սորտի բույսի բարձրությունը հասնում Է 1,7 մ֊ի, ծաղկա կոթունը 50 սմ Է, իր վրա կրում Է 21 կոկոն, որոնցից միաժամանակ բացվում են 7-8֊ը։ Ծաղիկները վառ կարմիր են։ Դրագոցեննոստ սորտի բույսի բարձրությունը հաանում Է 1,65 մ֊ի, ծաղկակոթունւը 60 սմ Է, իր վրա կրում Է 15 կոկոն, որոնցից միաժամանակ բացվում են 4-ը բաց վարդագույն։ Ծաղիկները շատ խոշոր են, ունեն 20 սմ տրամագիծ։
Թրաշուշանները հողի նկատմամբ պահանջկոտ չեն, թե՝ թեթև և թե՝ ծանր հողերում իրենց վատ չեն զգում, աճում են նույնիսկ քարքարոտ հողերում, սակայն որոշ դեպքերում լրացուցիչ սնուցման կարիք Է զգացվում։ Այնուամենայնիվ, թրաշուշան ի մշակության համար պահանջվում Է պարարտ, սննդանյութերով հարուստ հումուսային հող։ Պետք Է ընտրել հարավային թեքության լուսավոր և արևոտ լանջեր։ Այն վատ չի աճում նաև կիսաստվերում ։
Հողում մեծ քանակությամբ գոմաղբի առկայության դեպքում ազոտական պարարտանյութերի քանակը պետք է կրճատել, քանի որ չափից ավելի ազոտի դեպքում բույսը շատ լավ է աճում, բայց ծաղկում է թույլ։ Այդպիսի հողերում բույսերի կոճղեզները լավ չեն հասունանում։
Ամառվա ընթացքում թրաշուշանները 2—3 անգամ պետք է սնուցել հանքային պարարտանյութերով։ Առաջին սնուցումը սովորաբար տրվում է մինչև մայիսի 15—30֊ր, երկրորդր մինչև հունիսի 1—15֊ը, երրորդը հուլիսի 15֊ից մինչև օգոստոսի 15֊ը։
Երևանի պայմաններում թրաշուշանների առաջին տնկումը կարելի է կատարել ապրիլի 5—15-ը, երկրորդ տնկումը ապրիլի 25-ից մայիսի 1-ը և երրորդ տնկումը՝ մայիսի 10—20֊ը։ Նման ընդմիջումներով տնկումը նպատակ ունի զգալիոր են երկարաձգել թրաշուշանների ծաղկման տևողությունը։ Խորհուրդ չի տրվում թրաշուշաններր տնկել ավելի ուշ ժամկետում, քանի որ քիչ Ժամանակ կմնա կոճղեզների լրիվ հասունացման համար։
Վաղ տնկվածները ենթարկվում են ուշ գարնանային ցրտահարություններին, որոնք մեր պայմաններում կարող են տեղի ունենալ ապրիլի 10—20-ը, սակայն նոր աճած ծիլերը թեթև ցրտահարություններից չեն տուժում։ Սովորաբար խոշոր չափի կոճղեզները տնկում են մեկը մյուսից 20—25 սմ հեռավորության վրա, ընդ որում՝ դա կախված Է սորտից և հողի բերրիությունից։ Շարքը շարքից ընդունված Է տնկել 35—50 սմ հեռավորության վրա։ Տնկման լավագույն խորությունը մեր պայմաններում թեթև հողերի համար ընդունված Է 10—12, իակ ծանր Հողերի համար՝ 7 — 8 սմ։
1-2 սմ տրամագիծ ունեցող կոճղեզների տնկման խորությունը թեթև հողերում սահմանվում Է 4—6, իսկ ծանր հողերում՝ 3—3,5 սմ։ Միջբուսայինտարածությունը ընդունված Է 5—6 սմ, իակ միջշարքայինը՝ 20—25 սմ։ 1սմ պակաս տրամագիծ ունեցող կոճղեզիկները պետք Է տնկել հատուկ պատրաստված փափուկ հողերում՝ 1,5—2 սմ խորությամբ և 2—3 սմ հեռավորության վրա։
Բաց գրունտում թրաշուշանների խնամքը հետևյալն Է. հողը միշտ պետք Է լինի փուխր և մոլախոտերից մաքուր վիճակում։ Քանի դեռ բույսերի արմատային համակարգը այնքան Էլ մեծ տարածություն չի գրավում, առաջին փխրեցումը կարելի Է կատարել 6—8 սմ խորությամբ։ Հետագա փխրեցումների խորությունը աստիճանաբար պետք Է կրճատել։ Ծաղկումից հետո հողը պետք Է փխրեցնել մեկ երկու անգամ։ Երբ ծաղկակիր ցողունները բավական բարձրացել են և քամուց կոտրվելու վտանգ կա, դրանք անհրաժեշտ է կապել բույսերի մոտ նախօրոք տնկած փայտյա ցցերից։ Ցցերի երկարությունը կախված է բույսի բարձրությունից, իսկ դրանց հաստությունը սովորաբար անում են 1,5— 2,0 սմ։ Ցցերը տնկում են բույսերից 5—6 սմ հեռավորության վրա։
Ելնելով հողի ֆիզիկամեխանիկական կազմից, Երևանի պայմաններում ամսվա ընթացքում բույսերը պետք է ջրել 6—8 անգամ։
Տերևների զարգացման հետ զուգընթաց կոճղեզի աչքերից սկսում են զարգանալ 1֊ից մինչև 4 հատ նոր կոճղեզիկներ, որոնք հետագայում փոխարինում են մայր կոճղեզին։ Այդ կոճղեզիկների առաջացումը սկսվում Է այն ժամանակ, երբ բույսի տերևները հասնում են 15—20 սմ֊ի։ Երբ տերևների բարձրությունը հասնում Է 30—40 սմ֊ի կոճղեզիկների տրամագիծը համապատասխանաբար կազմում Է 2—2,5սմ։ Կոճղեզիկները մայր կոճղեզի տրամագծին հասնում և նույնիսկ անցնում են այն ժամանակ երբ բույսի տերևները հասնում են 50—60 սմ բարձրության։ Ըստ մեծության կոճղեզները բաժանվում են երեք տեսակի. առաջին տեսակի կոճղեզների տրամագիծը կազմում Է 3—5 սմ, երկրորդինը՝ 1 — 3 սմ, երրորդինը՝ 1 սմ։ 3,5—4 սմ տրամագիծ ունեցողները համարվում են համաչափ։
Թրաշուշանները բազմանում են նաև մանր կոճղեզիկներով, որոնք աճում են փոխարինող կոճղեզների ներքևի մասում։
Դրանց թիվը հաճախ մեկ բույսի մոտ անցնում Է 50—60֊ից։ Կոճ֊ղեզիկներն Էլ իրենց հերթին բաժանվում են չորս տեսակի։ Առաջին տեսակի մեջ մտնում են այն կոճղեզիկները, որոնց տրամագիծը լինում Է 0,5—7 սմ, սրանք հաջորդ տարում կարող են ծաղկել, եթե համապատասխան խնամք տարվի։ Դրա համար անհրաժեշտ Է լավ մշակել հողը, այն միշտ պահել կիսախոնավ վիճակում, հեռացնել մոլախոտերը, կոյաջրով մի քանի անգամ օժանդակ սնուցում կատարել և այլն։
Երկրորդ տեսակի կոճղեզիկների տրամագիծը հասնում Է 0,3֊ից 0,5 սմ֊ի։ Լավ մշակության և խնամքի դեպքում այս չափի կոճղեզիկներն Էլ կարող են ծաղկել, սակայն դա ձեռնտու չէ։ Անհրաժեշտ է բույսերի ծաղկակիր ցողունները կտրել հեռացնել, որպեսզի բույսը ծաղկելու փոխարեն սննդանյութերը տրամադրի կոճղեզիկներին և առավելագույն չափով խոշորացնի դրանք՝ հաջորդ տարում ծաղկելու համար։
Երրորդ և չորրորդ տեսակի կոճղեզիկների տրամագիծը հասնում է 0,1—0,3 սմ֊ի։ Դրանք նպատակահարմար է աճեցնել ցանքարկղերում։ Քանի որ կոճղեզիկներին կեղևը խիստ ամուր է, ուստի անհրաժեշտ է դրանք նախօրոք 48 ժամ պահել 25—30 ջերմություն ունեցող գոլ ջրում, որից հետո տնկել ջերմատանը ցանքարկղերի մեջ, ավազի հետ խառնած այգու հողում, փետրվարի վերջերին կամ մարտի սկղբին։ Ծիլերը երևալուց անմիջապես հետո արկղերը պետք է տեղա փոխել կիսատաք ջերմոց։ Որոշ ժամանակից հետո դրանք արկղերով պետք է տեղափոխել մարգեր և իջեցնել հողի մեջ։
Թրաշուշանը բազմացվում է նաև սերմերով։ Սակայն բազմացման այս եղանակը կիրառվում է միայն սելեկցիոն նպատակներով, երբ պահանջվում է ստանալ նոր սորտ։ Ցանքը կատարվում է փետրվար մարտ ամիսներին, ջերմատանր, ցանքարկղերի մեջ։ Երբ բուսակները երեք տերև են առաջացնում, դրանք անհրաժեշտ է նախասածիլել արկղերի մեջ, փոխադրել սառը ջերմոց և թաղել գրունտում։ Այստեղ բույսերը մնում են մինչև ուշ աշուն։ Խնամքի աշխատանքները նույնն են, ինչ որ կոճղեզիկներինը։
Աշնանը, մեր պայմաններում հոկտեմբեր ամսին պետք է ձեռնամուխ լինել կոճղեզների հանման աշխատանքին։ Առաջին հերթին պետք է գրունտից հանել այն կոճղեզները, որոնք տնկվել են ապրիլ-մայիս ամիսներին։
Այդ գործողությունները պնտք է կատարել այն ժամանակ, երբ արդեն սկսում են դեղնել բույսի տերևները, նույնիսկ եթե դա տեղի ունենա սեպտեմբեր ամսին։ Այնուհետև պետք է հանել արկղերում մշակվող բույսերի կոճղեզները, իսկ վերջում՝ գրունտում տնկած մյուս բողոր կոճղեզները։ Եթե եղանակները բարենպատ են և բույսերի վեգետացիան դեռևս շարունակվում է կոճղեզների հանելը պետք է հետաձգել, որովհետև որքան ուշ հանվեն, այնքան նրանք ավելի լավ կհասունանան։
Կոճղեզները հանելուց հետո անհրաժեշտ է ցողուններր կտրել, թողնելով 5—10 սմ ախտահանել թաթախելով կալիումի պերմանգանատի թույլ լուծույթում, որից հետո փոխադրել չորանոց և փռել դարակների վրա 20—25° ջերմության պայմաններում։ Օդի բարձր խոնավության և ցածր ջերմության դեպքում կոճղեզները կարող են փտել։ Այդ բանը կանխելու համար օրական 1—2 անգամ կարճ ժամանակով պետք է օդափոխություն կատարել։ Այս պայմաններում կոճղեզները 3—4 շաբաթ պահելուց հետո ջերմաստիճանը անհրաժեշտ է իջեցնել, հասցնելով 10—12°֊ի։ Կոճղեզները լավ չորացնելուց հետո անհրաժեշտ է մաքրել, հեռացնել չորացած արմատները և ցողունի մնացորդները։ Միաժամանակ պետք է առանձնացնել կոճղեզիկներր և հեռացնել հին կոճղեզի մնացորդները։ Մաքըելուց հետո կոճղեզները դարձյալ մեկ շաբաթ պետք է չորացնել, ապա տեղափոխ ել 3—7° ջերմություն ունեցող չոր նկուղ և պահել արկղերի մեջ, դասավորելով միմյանց վրա 3-4 շարքով։ Կոճղեզները, նախքան արկղերի մեջ լցնելը, պետք է տեսակավորել ըստ տրամագծի ու սորտերի և պիտակավորե։
Թրաշուշանները մշակվում են ինչպես կտրած ծաղիկներ ստանալու, այնպես էլ դեկորատիվ ծաղկեգործության մեջ օգտագործելու նպատակով: Ծաղկային ձևավորումներում օգտագործելու համար նպտաակահարմար է կոճղեզները տնկել թաղարների մեջ և այդ վիճակում պահել մինչև ծաղկակոթունի երևալը, որից հետո փոխադրել նախօրոք որոշված տեղն ու տնկել հողի մեջ, թաղարի հետ միասին։ Ծաղկումը դադարելուց հետո բույսերը թաղարներով պետք Է հանել և փոխաղրել մարգեր, պահելով մինչև աշուն, տեղը լրացնելով մի այլ բույսով։
Դեկորատիվ ծաղկագործության մեջ օգտագործվում են ծաղկաթմբերում, ղևանդներում, մարգախոտերի վրա խմբավորումներ կազամելու համար, միքսբորդերներում և այլն։
Թրաշուշանների ծաղիկները ծաղկեփնջերում անփոխարինելի են։ Կտրված վիճակում դրանք ջրի, մեջ մինչև վերջին կոկոնը բացվում են, միայն թե ամեն օր պետք Է ջուրր փոխել, ծաղկակոթունի կտրվածը թարմացնել և հեռացնել սկզբում բացված-թառամած ծաղիկները։ Այսպիսի խնամքի դեպքում ծաղկումը կարող է տևել 10—15 օր։ Ծաղկահավաքը ընդհանրապես կատարվում է վաղ առավոտյան։ Ծաղկի կոթունը կտրելիս կտրվածքը արվում է շեղ։ Ծաղիկը կտրելիս անհրաժեշտ է բույսի վրա թողնել ոչ պակաս 4—5 տերև, հակառակ դեպքում կոճղեզները կարող են չհասունանալ։ Բաց գրունտում ժամանակից շուտ ծաղիկներ ստանալու նպատակով կարելի է փետրվար ամսին կոճղեզները 2—3 հատ միասին տնկել թաղարների մեջ, պահել ջերմատան լուսավոր մասում, հետագայում փոխադրել ջերմոց, դրսի օդին ընտելանալուց հետո զգուշությամբ թաղարնեոից հանել և առանց հողագնդիկը վնասելու տնկել բաց գրունտում։